یکی از مدعیان فلسفه و از فروشندگان حکمت به قدرت‌‏, سال‌‏ها پیش در یک روزنامه معروف بعد از ظهر سخنی نوشت که به شدت مورد تحسین و تصویب گردانندگان روزنامه قرار گرفت. او گفته بود "همه کس آزاد است که حق را بگوید"، ظاهر آزادی‌‏خواهانه این سخن, چنان بود که دهان همه آزادی‌‏خواهان را می‌‏بست و آنان را خلع سلاح می‌‏کرد اما باطن مزورانه آن, همان بود که به کار این روزنامه آمد و ستایش آنان را برمی‌‏انگیخت.

بلی همه کس آزاد است که حق را بگوید, خدا را شکر که همین قدر را دست کم قبول دارند و حقیقت را خاموش و مرده نمی‌‏خواهند اما همه سخن در این است که حقیقت چیست و کجاست و نزد کیست؟ اگر حقیقت آشکار بود‌‏, این همه نزاع دینی و فلسفی وجود نداشت‌‏, و میان هفتاد و دو ملت جنگ در نمی‌‏گرفت, و جهود و مسلمان نزاع نمی‌‏کردند و هر کسی از ظن خود یار آن نمی‌‏شد، نکند منظورشان این باشد که حق آن است که نزد ماست و همه کس آزاد است که حرف‌‏های ما را بزند و اگر جز این بگوید لایق آزادی نیست. بلی منظور آن مدعی هم جز این نبود و ستایشگران او هم سم قاتل نهفته در آن جمله را خوب می‌‏شناختند و به جا تحسین می‌‏کردند.

شما هیچ آزادی‌‏ستیزی را پیدا نمی‌‏کنید که با آن سخن ظاهرفریب مخالف باشد، به شما اجازه و آزادی می‌‏دهد که حق را بگویید و بجوئید، اما معیار و مصداق حق بودن را خودش معین می‌‏کند و شعاع دایره آزادی را به پرگار حقیقت خودبافته تقدیر می‌‏کند.

تصویر آزادی

از آن تزویر آزادی‌‏کش بگذریم و تصویر وفادارتری از آزادی را ترسیم کنیم. چه طور است بگوییم همه کس آزاد است حق را بجوید؟ این بسی صادقانه‌‏تر و کارسازتر است. در جستجوی حقیقت روان شدن, مسبوق به این فرض است که حقیقت روشن نیست و چه اعتراف عزیز و عظیمی است این اعتراف! و چه فروتنی حکیمانه و سقراط‌‏واری در آن موج می‌‏زند.

بلی آنچه مطلوب ماست، آزادی در جستجوی حقیقت است، نوبت بیان حقیقت بعدا فرا می‌‏رسد. برای این کار دو راه بیشتر وجود ندارد؛ یکی تقلید و دیگری تحقیق. کسانی هستند که به گمان خود حقیقت‌‏طلبند اما همه حقیقت را فقط از مرجع و منبع خاصی طلب می‌‏کنند و به آن خرسند هستند. این کار, معنایی جز تقلید ندارد و برابر با فروختن عقل خود و به دنبال آن آزادی خود به دیگری و آسوده از زحمت تحقیق نشستن است. مقلدان هم نه صوره نه ماده، نه ظاهرا نه باطنا خواهان آزادی نیستند و ندای آزادی‌‏خواهی سر نمی‌‏دهند و چنین مقوله‌‏ای برایشان از بن ناآشناست.

اما رها کردن تقلید و حقیقت‌‏جویی مجدانه, آزادی را با تمام قامت در دستور کار قرار می‌‏دهد. یک محقق راستین به جز دلی حقیقت‌‏جو و روشی کارساز و ‌‏آزادیی سخاوتمندانه چه لازم دارد؟ نیت پاک و ذهن بی‌‏غرض کافی نیست, روش‌‏مندی و روش‌‏شناسی هم لازم است اما هر دو بدون آزادی به کاری نمی‌‏آیند و گوهر ناب حقیقت را از دریای واقعیت صید نمی‌‏کنند . ذهن به فرض، چون لوح سپید کاغذ است و روش‌‏شناسی چون قلم, اما بدون مرکب آزادی, این صفحه همچنان سپید باقی خواهد ماند.

پس، آزادی و حقیقت هم عنان هستند و یکدیگر را صدا می‌‏زنند و روز و شب چون روز و شب, به دنبال هم می‌‏دوند.

آنکه گذشتگان می‌‏گفتند "حقیقت ما را آزاد خواهد کرد" سخن باطل نبود‌‏ اما ناتمام بود. وقتی آن سخن کامل خواهد شد که بر آن بیفزاییم و آزادی ما را به حقیقت خواهد رساند.

حال اگر درست است که "همه کس آزاد است که حق را بجوید" و حق در رحم آزادی پرورش می‌‏یابد، آن گاه به حکم منطق و به طریق اولی این هم درست است که بگوییم: همه کس آزاد است که خطا کند". چون در جستجو افت و خیز هست, کمال و نقصان هست, راه و چاه هست, خستگی و نشاط هست و هزار نکته باریک‌‏تر از مو هست و هیچ آفریده مصون از خطا نیست پس جواز و رخصت حقیقت‌‏طلبی, عین جواز و رخصت لغزش کاری است. لغزش‌‏ها در صراط حقیقت‌‏ها نقدی مهم هستند که جواب‌‏ها و هزیمت‌‏ها به قدر ظفرها ارزش دارند و نقش و سود و زیان در این راه یکی است و در این جاست که هم نوا با "حافظ", به جرات می‌‏توان گفت‌ ‏"که مستحق کرامت گناه کارانند" و آنکه می‌‏خواهد گناه و خطا نکند, به کرامت حقیقت و فضیلت ظفر نخواهد یافت و به قول "مولانا"

تاجر ترسنده طبع شیشه جان
در طلب نه سود بیند نه زیان
بل زیان بیند که محروم است و خوار
نور او نو شد که باشد شعله‌‏خوار

به سراغ دانشگاه می‌‏آییم نمی‌‏گویم دانشگاه, خانه و مخزن حقیقت است و نمی‌‏گویم که دانشگاه مسجد و معبد حقیقت است‌‏, هیچ کدام از اینها نیست و نباید باشد، دانش نه خازن می‌‏خواهد نه عابد, دانشگاه, جستجوگاه حقیقت است, و چون چنین است و چون حقیقت جویی با آزادی ملازمه دارد، اگر یک جا و آزادی آکادمیک معنایی مبنایی جز این ندارد، اگر آزادی را از حقیقت‌‏جویان دانشگاه بگیرند، آن را بدل به قربانگاه دانش کرده‌‏اند. آزادی‌‏ستیزان را به درستی باید حقیقت‌‏ستیزان خواند، چون آزادی معبر حقیقت است و بستن راه آزادی, بریدن نفس حقیقت است.

دانشگاهیان اگر آزادانه و حقیقت‌‏جویانه و با ‌‏آگاهی از احتمال لغزیدن, بحث و جدال دینی و فلسفی و سیاسی نکنند, و در افت و خیزها, راه کمال نپیمایند و از اشتباهاتشان درس نگیرند‌‏ و جرات خطا کردن پیدا نکنند, چگونه جرات دانستن و فرصت دانستن پیدا خواهند کرد؟

خنده‌‏دارتر از این چیزی نیست که کسانی اینک از حوزه به دانشگاه می‌‏آیند تا به خیال خود, حقایق کشف‌‏شده و ثابت‌‏شده و انبارشده در جای دیگر را برای دانشگاهیان به ارمغان بیاورند و از آنان تسلیم و تعبد بطلبند‌‏, دانشگاهیان باید این خرمن تعبد و تسلیم را به صاعقه سوال بسوزانند. شعار دانش‌‏طلبانه و حقیقت‌‏جویانه دانشگاهیان همواره همین خواهد بود که:

جرات دانستن داشته باش
آزادی ما را به حقیقت خواهد رساند
همه آزادی‌‏ستیزی عین حقیقت‌‏ستیزی است
نقد کردن مهمترین راه فهمیدن.